Klimaatverandering: een overzicht in vogelvlucht




De vorige artikelen hebben u misschien het gevoel gegeven dat de zaak tamelijk hopeloos is. Dat de wereld al verloren is voor komende generaties. Er zijn teveel mensen die dit al geloven en zich daarom voor het onderwerp afsluiten. Gevestigde economische belangen doen er alles aan de indruk te wekken dat een snelle energie-transitie niet mogelijk is. Dat alles is slecht voor de strijd tegen klimaatverandering. Gelukkig is het ook gewoon niet waar.


Het is inmiddels volkomen duidelijk dat een snelle overgang op duurzame energie niet alleen mogelijk is maar zelfs redelijk betaalbaar – als we er maar voor zouden gaan. Gedetailleerde scenario’s voor de transitie liggen klaar. Vanaf de eeuwwisseling groeit zon- en windenergie met dubbele cijfers per jaar. De laatste jaren wordt het steeds duidelijker dat er echt iets verandert; de fossiele brandstof industrie (kolen, olie en gas) wordt zenuwachtig.


Slecht nieuws voor de fossiele maatschappijen

Ook voor het klimaatakkoord waren er een aantal ontwikkelingen gaande die voor de fossiele brandstof industrie bedreigend kunnen zijn. Wanneer de fossiele brandstofprijzen hoog zijn (1), gaan mensen, bedrijven en regeringen meer in schone energie investeren. Zijn de prijzenlaag ( 1,), dan verliezen investeerders het vertrouwen dat nieuwe investeringen (in bv. schaliegas, olie uit teerzand, en olie uit het Arctische gebied) nog zullen renderen. Het exploiteren van deze (tweederangs) bronnen is namelijk niet alleen extreem vervuilend, maar ook veel duurder. Op dit moment zijn de prijzen laag. Dit heeft al een duidelijk negatief effect gehad op de investeringen in de bovengenoemde fossiele reserves. Een paar maanden terug heeft Shell zijn olieboringen in het Arctische gebied en Canada stopgezet.

Dit is één van de redenen waarom nu overal wordt gesproken over de ‘koolstof bubbel’ – een groot deel van de aandelen in fossiele brandstof maatschappijen zou plotseling zijn waarde kunnen verliezen. De andere reden hebben we al genoemd. Er kan onomstotelijk bewezen worden dat een groot deel van de bestaande voorraden fossiele brandstoffen in de grond moet blijven , wanneer we kans willen maken de temperatuurstijging deze eeuw beneden de 2 graden te houden – bij 1,5 graad gaat ons koolstofbudget nog eens door de helft. De fossiele industrie heeft deze voorraden echter wel op haar balans staan. Wanneer de wereld van plan is een enigszins adequaat klimaatbeleid te gaan voeren dan betekent dit dat deze voorraden waardeloos worden - stranded assets.


Stranded assets

In 2011 bracht de Britse vrijwilligersorganisatie Carbon Tracker haar eerste rapport uit waarin werd gewaarschuwd voor deze stranded assets. De afgelopen twee jaar zijn de waarschuwingen overgenomen door gerenommeerde financiële autoriteiten zoals de HSBC bank en de president van de Bank of England . President Obama verklaarde in 2014: 'We’re not going to be able to burn it all. Science is science’. De gedachte dat investeringen in fossiele brandstoffen riskant zijn is in recordtijd mainstream geworden. Pensioenfondsen, banken en ratings bureaus hebben het op zijn minst op hun agenda staan. Ondertussen zijn in 2015 als gevolg van de lage prijzen de investeringen in nieuwe fossiele voorraden met 200 miljard dollar gedaald (ze bedroegen overigens nog wel 650 miljard dollar, ongeveer 1% van het Bruto Wereld Product twee derde van wat jaarlijks nodig zou zijn om de wereld te laten overschakelen op alternatieve energie).

Dit alles heeft ook een keerzijde. De huidige lage prijzen van de drie fossiele brandstoffen hebben geleid tot een verhoogd verbruik. Dit kan leiden tot nieuwe prijsstijgingen, wat de investeringen weer kan aanwakkeren. Vooral bij de olie lijkt de kans op nieuwe prijsstijgingen groot. Ondanks de huidige lage prijzen is een groot aantal deskundigen ervan overtuigd dat de wereld nu toch echt lijkt aan te stevenen op de ‘oliepiek’ - het moment dat de wereldwijde olieproductie niet verder kan groeien en gestaag gaat dalen. In combinatie met toegenomen vraag kan dit ertoe leiden dat dure investeringen in tweederangs bronnen toch weer rendabel worden.

Toch is ook ten aanzien van de olie het vertrouwen van investeerders aangetast dat investeringen in nieuwe exploraties op lange termijn rendabel zullen zijn. Wanneer de olieprijs gaat stijgen tot het minimum-niveau waarop nieuwe exploraties economisch rendabel zijn, dan kunnen deze hoge prijzen leiden tot een economische crisis, verminderd gebruik en een nieuwe prijsdaling. De instabiliteit van de olieprijs is dus al voldoende om nieuwe investeringen minder aantrekkelijk te maken.


Kolencrisis

De lage prijzen voor kolen en gas lijken meer structureel. Terwijl olie tegenwoordig voornamelijk als transportbrandstof wordt gebruikt, zijn kolen en gas van belang voor de elektriciteitsvoorziening. En concurreren daardoor rechtstreeks met zon- en windenergie. Toch ziet het er vooralsnog niet naar uit (1, 2) dat de groei van zon- en windenergie afneemt. Op dit moment wordt nog slechts 5% van de elektriciteit (wat correspondeert met 1% van alle energie en 2% van de CO2 uitstoot door fossiele brandstoffen) door zon en wind opgewekt. Het grootste gedeelte van de jaarlijkse groei van de wereldwijde elektrische capaciteit (58,5% in 2014, zie pagina 6) komt nu al uit duurzame bronnen.

Met name China investeert zeer sterk in schone energie en energie-efficiency . Hierdoor gaat het waarschijnlijk zijn import van kolen stopzetten (zie hier,1,2,3,4,5). Dit is een van de oorzaken van de crisis in de internationale kolenhandel. Er lijkt zich een groeiende internationale consensus te ontwikkelen dat we moeten ophouden met het verbranden van kolen. Engeland gaat in 2025 al zijn kolencentrales sluiten. In de VS verliest kolen steeds meer terrein aan schaliegas en ook in Duitsland wordt druk gedebatteerd over de ‘Kohleausstieg’. De koersen van kolenmaatschappijen bevinden zich in een vrije val. Eén grote maatschappij is kort geleden failliet gegaan.

Kolen veroorzaken de meeste CO2 uitstoot en verreweg de meeste lokale luchtvervuiling. Dit maakt het tot het ideale zwarte schaap in de familie fossiele brandstoffen. De fossiele schapen zijn alle drie inktzwart, maar het kolen-schaap wordt ervan beschuldigd nog net ietsje zwarter te zijn. Olie- en gasmaatschappijen doen graag aan deze stigmatisering mee. Laatstgenoemden hopen een groot deel van het marktaandeel van kolen over te kunnen nemen. Dit onder het motto, gas is de ideale transitiebrandstof op weg naar de duurzame economie. Het veroorzaakt 40% minder CO2 uitstoot dan kolen.

Dit laatste valt helaas een beetje tegen. Bij fabricage en transport van aardgas lekt vaak methaan weg – een sterker broeikasgas dan CO2, al blijft het minder lang in de atmosfeer hangen. Schaliegas is nauwelijks minder vervuilend dan kolen en datzelfde geldt voor LNG – Liquified Natural Gas, gas dat met veel energie vloeibaar wordt gemaakt door het tot –162 graden celcius af te koelen, zodat het per schip kan worden vervoerd. Ondanks dit alles is het nog altijd beter kolencentrales als eerste te sluiten. Maar om echt vaart achter de transitie te zetten is het nodig dat duurzame energie nog sneller groeit dan we de kolencentrales sluiten.


Reductie volgens het 1,5 graad scenario is mogelijk!

Afgezien van een paar fossiele bedrijven heeft de wereld dus haar hoop gevestigd op de snelle ontwikkeling van alternatieve energie. Er vindt een boeiende en veelzijdige technische ontwikkeling plaats op tientallen terreinen tegelijk. Als je alleen het nieuws daarover volgt zou je bijna gaan denken dat het hele probleem in no time zal worden opgelost. Alles wijst op verdere prijsdalingen en investeerders anticiperen daar ook op. Vrij algemeen bekend is dat windmolens en vooral zonnepanelen steeds goedkoper worden. Binnen enkele jaren valt ook een aanzienlijke prijsdaling en kwaliteitsverbetering van batterijen voor elektrische auto’s te verwachten (1,2, 3). Het wordt technisch en financieel steeds beter mogelijk huizen energieneutraal te maken. Cruciaal is de snelle ontwikkeling van grootschalige opslag van energie (1, 2) – nodig om schone energie op te slaan als het niet waait en de zon niet schijnt.


Een snelle overgang naar 100% duurzame elektriciteit is mogelijk tegen een betaalbare prijs (zie volgende hoofdstuk). Alle gebouwen kunnen in principe klimaatneutraal gemaakt worden. En de elektrische auto staat op doorbreken. Bij elkaar opgeteld is dat goed voor minstens 60% van de verbranding van fossiele brandstoffen. Als alle technische mogelijkheden tot energiebesparing zouden worden toegepast, dan kan het energiegebruik terug met 70%. Een vermindering van de uitstoot met 80% in 2030 (dat past in een 1,5 graad scenario) is gewoon mogelijk. In Nederland heeft Urgenda hiervoor al een gedetailleerd scenario gemaakt.




Het verzet tegen de fossiele industrie neemt toe

Omdat de makkelijk winbare voorraden uitgeput raken, stapt de fossiele industrie over op meer vervuilende exploraties zoals schaliegas en olie uit teerzanden. De winning raakt verspreid over steeds grotere gebieden, vaak redelijk dicht bevolkt. Het gevolg is steeds meer verzet van de lokale bevolking tegen fossiele exploraties. Zelfs in China protesteren mensen tegen extreme vervuiling die de kolen-industrie daar veroorzaakt. Vaak wordt verzetmet geweld gebroken.

DeGlobal Divestment Movement oefent steeds meer morele druk uit op investeerders om zich terug te trekken uit fossiele brandstoffen (en als het even kan, te investeren in schone energie). Ook dit heeft invloed op sommige investeerders. Vooral op institutionele beleggers zoals pensioenfondsen, universiteiten en overheden, die verantwoording aan een groter publiek moeten afleggen en daardoor gevoelig zijn voor maatschappelijke druk. In totaal is er onder druk van de divestment beweging al 50 miljard euro gedesinvesteerd uit de fossiele industrie – onder andere door het Noorse staatspensioenfonds, 13 Amerikaanse universiteiten en de bekende miljardairsfamilie Rockefeller – die in het verleden aan de wieg stond van de olie-industrie. In Nederland heeft pensioenfonds ABP een goed begin gemaakt met divesteren (een nieuwe uit het engels overgewaaide term voor desinvesteren). De bedragen waarom het gaat zijn peanuts in vergelijking met de 5000 miljard dollar die alle fossiele bedrijven op hun balans hebben staan. Door dit soort acties wordt hun imago en morele legitimiteit wel ondermijnd. Ook in Nederland verschijnen er steeds meer negatieve berichten over Shell.

Het bewustzijn dat klimaatverandering een snelle aanpak van klimaatverandering urgent is kan alleen maar groeien wanneer er meer rampen gaan plaatsvinden. Ook politici maken zich steeds meer zorgen – niet alleen over klimaatverandering, maar ook over de zekerheid van de energievoorziening. Hierdoor is er een onzekere situatie ontstaan. Voor het eerst in jaren krijg je het gevoel dat er echt iets zou kunnen veranderen.


Sneeuwbaleffecten

Het mooiste hieraan is dat bij de groei van alternatieve energie een sneeuwbaleffect kan optreden. Naarmate hier meer geld aan wordt uitgegeven zullen de investeringen toenemen en versnelt ook de technologische ontwikkeling. Dit leidt weer tot verdere prijsdaling en een grotere markt, enz. Het bekende verhaal van de succesvolle markteconomie. Het optimisme over Parijs berust waarschijnlijk grotendeels op de aanname dat dit bijna voldoende is om het probleem op te lossen. Alleen een klein zetje zou nog nodig zijn.

De voorgaande artikelen hebben al voldoende duidelijk gemaakt dat dit optimisme niet gegrond is. Als Parijs één ding heeft duidelijk gemaakt, dan is het wel dat we niet op elkaar kunnen gaan zitten wachten. Er komt geen akkoord waarin in detail wordt afgesproken hoeveel iedereen zijn emissies gaat verminderen. Daarom hangt nu alles af van de bereidheid van landen, instituties, bedrijven en individuen om eenzijdige stappen te zetten. Bovendien zijn de sneeuwbaleffecten van de klimaatverandering zo griezelig dat we er gewoon niet van op aan kunnen dat het goedkomt. Zelfs wanneer we onze uitstoot nu zeer snel terugbrengen.

Daarbij moeten we niet vergeten: het criterium of het snel genoeg gaat is niet hoeveel winst de producenten van zonnepanelen maken. Zelfs niet hoeveel de aandelen van fossiele maatschappijen aan waarde verliezen, maar uitsluitend of we binnen ons carbon budget blijven. In 2014 en 2015 is de uitstoot van CO2 door menselijk handelen voor het eerst niet verder gestegen. Maar wat we op korte termijn nodig hebben zijn dalingen van 10% per jaar in ontwikkelde landen (dit leidt tot 80% reductie in 2030).

We moeten dus nu met zijn allen achter die enorme sneeuwbal gaan staan om hem zoveel mogelijk vaart te geven. Daarnaast hebben we ook nog te maken met allerlei krachten die proberen de sneeuwbal tegen te houden of de andere kant uit te duwen. In feite is het potentieel van alternatieve energie nu zo groot dat het verbazingwekkend is dat het allemaal nog zo langzaam gaat. Behalve mensen die de sneeuwbal duwen hebben we ook mensen nodig die op de helling obstakels verwijderen.

In de volgende twee artikelen worden deze obstakels meer in detail beschreven. In het volgende artikel ligt de nadruk op de weerstand van de fossiele brandstof industrie. Daarna zal ik proberen aan te tonen dat de manier waarop ons economische systeem momenteel functioneert ook niet altijd meewerkt.



Links:

De website van Carbon Tracker – de Britse vrijwilligersorganisatie die berekent welke fossiele aandelen het risico lopen stranded assets te worden

De website van de Divestment beweging, die beleggers oproept niet meer in fossiel te beleggen. Zie ook de Nederlandse website.

Het rapport Energy Revolution 2015 van Greenpeace, waarin wordt aangetoond dat de wereld voor 2050 kan overschakelen op duurzame energie

Het Visierapport

van Urgenda – hoe kan Nederland in 2030 grotendeel overschakelen op duurzame energie



3A. De carbon bubble

Deze website is onder permanente constructie. Op deze plek zal in de toekomst een nieuw artikel komen te staan. Als u op de hoogte wilt blijven van nieuwe updates, klik dan regelmatig op de link 'Nieuwste artikelen' in het hoofdmenu. Zo komt u bij mijn blog terecht

3B. De divestment beweging

Deze website is onder permanente constructie. Op deze plek zal in de toekomst een nieuw artikel komen te staan. Als u op de hoogte wilt blijven van nieuwe updates, klik dan regelmatig op de link 'Nieuwste artikelen' in het hoofdmenu. Zo komt u bij mijn blog terecht

3C. Wind- en zonnestroom

Deze website is onder permanente constructie. Op deze plek zal in de toekomst een nieuw artikel komen te staan. Als u op de hoogte wilt blijven van nieuwe updates, klik dan regelmatig op de link 'Nieuwste artikelen' in het hoofdmenu. Zo komt u bij mijn blog terecht

3D. Klimaatneutrale woningen

Deze website is onder permanente constructie. Op deze plek zal in de toekomst een nieuw artikel komen te staan. Als u op de hoogte wilt blijven van nieuwe updates, klik dan regelmatig op de link 'Nieuwste artikelen' in het hoofdmenu. Zo komt u bij mijn blog terecht

3E. Vervoer in de toekomst

Deze website is onder permanente constructie. Op deze plek zal in de toekomst een nieuw artikel komen te staan. Als u op de hoogte wilt blijven van nieuwe updates, klik dan regelmatig op de link 'Nieuwste artikelen' in het hoofdmenu. Zo komt u bij mijn blog terecht

3F. Energiebesparing

Deze website is onder permanente constructie. Op deze plek zal in de toekomst een nieuw artikel komen te staan. Als u op de hoogte wilt blijven van nieuwe updates, klik dan regelmatig op de link 'Nieuwste artikelen' in het hoofdmenu. Zo komt u bij mijn blog terecht

3G. Het Greenpeace scenario

Deze website is onder permanente constructie. Op deze plek zal in de toekomst een nieuw artikel komen te staan. Als u op de hoogte wilt blijven van nieuwe updates, klik dan regelmatig op de link 'Nieuwste artikelen' in het hoofdmenu. Zo komt u bij mijn blog terecht