2. Een nevelig klimaatakkoord
Toen eind 2015 in Parijs het klimaatakkoord werd gesloten, leek er een golf van opluchting door de wereld te gaan. Alsof er een doorbraak was bereikt waarvan men nauwelijks had durven hopen dat deze nog mogelijk was. Opvallend is dat niet alleen bedrijven en politici, maar ook een deel van de klimaatbeweging positief reageerde. Een uitschieter in het euforische is de reactie van de bekende petitie-site Avaaz.org
‘Victory! The end of fossil fuels has begun... World leaders at the UN climate talks have just set a landmark goal that can save everything we love! This is what we marched for, what we signed, called, donated, messaged, and hoped for: a brilliant and massive turning point in human history.’
Tegelijkertijd waren er ook cynische stemmen te horen die beweerden dat het hele akkoord alleen maar een PR stunt is. Een cover-up waarmee regeringen en grote bedrijven de indruk proberen te wekken dat er iets gebeurt, terwijl men in feite probeert alles bij het oude te laten. De bekende klimaatonderzoeker Hansen noemde het akkoord ‘a fraud’ . Op de website resilience.org is het volgende vernietigende commentaar te lezen:
‘The extreme hype around the Paris deal being desperately needed to ‘save the world’ is scaremongering people into accepting a disastrously bad deal…’
Als gevolg van de overwinning van Trump is het hele akkoord weer op losse schroeven komen te staan. Weliswaar duurt het nog tot 2020 voor de nieuwe president zijn voornemen het akkoord op te zeggen kan uitvoeren, hij kan wel de praktische uitvoering verhinderen. Gelukkig ligt in de Verenigde Staten veel macht op staat en lokaal niveau. Californië (de 6e economie ter wereld) heeft plannen voor 50% duurzame elektriciteit in 2030. Het is te vroeg om te zeggen dat het klimaatakkoord van Parijs dood is.
Daarom blijft het van belang te analyseren wat we aan het akkoord hebben. Helpt het de wereld te redden of niet?Een morele overwinning voor de klimaatbeweging
Er is één element dat er echt uitspringt als onverwachte meevaller. Iets waar niemand van tevoren rekening mee had gehouden. Maar liefst 195 landen hebben uitgesproken dat de tweegradendoelstelling - die 25 jaar het uitgangspunt is geweest van de klimaatonderhandelingen - niet voldoende is. In plaats daarvan is afgesproken dat de opwarming 'ruim beneden de twee graden' tot staan gebracht moet worden en uiteindelijk moet worden teruggebracht tot 1,5 graad '.
Hiermee lijken de ontkenners van klimaatverandering – de zogenaamde ‘klimaatsceptici’ – de strijd om de publieke opinie te hebben verloren . Meer dan dat – de wereldgemeenschap gelooft nu, net als de meerderheid van de klimaatwetenschappers, dat twee graden opwarming ‘niet veilig’ is.
In het vorige artikel werd al uitgelegd dat ook als de temperatuur met minder dan twee graden stijgt, we risico lopen dat klimaatverandering zichzelf gaat versterken. Daar komt nog eens bovenop dat twee graden op zichzelf ook al catastrofale gevolgen kan hebben. Bij anderhalve graad zouden er al eilanden in de Pacific onder water kunnen verdwijnen. De meeste koraalriffen zullen dan al verbleken door verzuring van de oceanen. En de ijskap van Groenland kan beneden de twee graden al volledig smelten . Binnen enkele eeuwen kan dit leiden tot wel 7 meter zeespiegelstijging. De laatste keer dat het op aarde 2 graden warmer was, 3 miljoen jaar geleden, was de zeespiegel 6 tot 20 meter hoger .
Het feit dat dit alles nu officieel is erkend is een ongelofelijke morele overwinning voor de klimaatbeweging. Pleidooien voor een 1,5 graad reductie doelstelling kwamen tot nu toe vooral uit de hoek van de wetenschap en de klimaatbeweging. Vanaf nu kunnen zij regeringen voortdurend onder de neus wrijven dat er in Parijs 1,5 graad is afgesproken. De kloof tussen de officiële doelstelling en het in werkelijkheid gevoerde beleid is enorm gegroeid.
Niemand ontkent dat het maar een eerste stap is
Dit laatste wordt nergens expliciet ontkent. Zelfs in de meest optimistische commentaren staat nog bij wijze van voetnoot vermeld dat er natuurlijk nog veel moet gebeuren. Alle landen hebben voor de conferentie aangegeven welke maatregelen ze willen gaan nemen (dit zijn de INDC’s, ofwel Intended Nationally Determined Contributions). Wanneer deze worden doorgerekend , dan blijken we af te stevenen op een wereldwijde temperatuurstijging van tussen de 2,7 en 3 graden in deze eeuw. Met de mogelijkheid dat klimaatverandering zichzelf gaat versterken is in deze berekeningen geen rekening gehouden. Tot 2030 stijgen de emissies nog verder met 14%. Wel bevat het klimaatakkoord een passage (artikel 17) waarin alle landen hun bezorgdheid uitspreken over het feit dat de toezeggingen onvoldoende zijn. Deze toezeggingen zijn ook nog eens juridisch niet bindend .
Waarop baseert men dan de verwachting dat Parijs meer heeft opgeleverd dan een mooie intentieverklaring? Dat er een echte omslag in het beleid zal volgen? In de optimistische commentaren wordt sterk benadrukt dat het akkoord moet worden gezien als een beginpunt van een lang proces. Er is een zogenaamd ‘review mechanism’ afgesproken dat - in tegenstelling tot de beleidstoezeggingen – wel juridisch bindend is. Regeringen hebben zich verplicht regelmatig nieuwe beleidsvoornemens in te leveren en bestaand beleid te evalueren. Iedere 5 jaar (te beginnen in 2018) komt men bij elkaar om te bepreken hoe het er voor staat. Het is de bedoeling dat dit iedere keer leidt tot aanscherping van het beleid. Afzwakking van eerder gedane toezeggingen (zoals het kabinet Rutte I in 2010 deed toen zij een streep haalde door de klimaatvoornemens van eerdere kabinetten) is niet toegestaan. Regeringen worden zo gedwongen zich intensiever met klimaat bezig te houden.
Maar zoveel tijd hebben we niet...
Het doet enigszins bevreemdend aan dat dit wordt gezien als zo'n enorme doorbraak. 25 jaar wordt er tevergeefs onderhandeld over een akkoord. Intussen stijgt de uitstoot nog eens met 57%. In Parijs lukt het de wereldleiders opnieuw niet voldoende toezeggingen te doen. Wel spreekt met elkaar af om, meer regelmatig en gedetailleerd, nieuwe beleidsplannen te maken, en het daar over een paar jaar nog eens over te hebben. En de wereld slaakt een zucht van verlichting!
Het akkoord treedt past in 2020 in werking. En dat terwijl volgens alle klimaatmodellen de uitstoot onmiddellijk naar beneden moet om een kans te maken binnen de 2 graden te blijven – laat staan binnen de 1,5 graad!
Een paar cijfers om beter duidelijk te maken waar we het over hebben. Om ‘binnen de 2 graden’ te blijven (d.w.z. 50% kans daarop te maken volgens verouderde projecties die waarschijnlijk te optimistisch zijn) is het noodzakelijk dat de uitstoot in 2050 wereldwijd met 50% is gereduceerd. Voor ontwikkelde landen betekent dit 80% reductie in 2050, en 40% in 2030. Welke reducties er noodzakelijk zijn voor een 1,5 graad doelstelling is helaas 'officieel' nog niet bekend – het IPCC komt pas in 2018 met een tussenrapportage waarin men probeert die vraag te beantwoorden. Verschillende modellen hebben voorgerekend dat de uitstoot in ontwikkelde landen in 2030 al met 70-80% moet dalen om kans te behouden op 1,5 graad, wereldwijd met 40% . In 2050 moet de wereld vrijwel uitstoot vrij zijn. En zelfs dan blijven in de tweede helft van deze eeuw negatieve emissies noodzakelijk – we moeten CO2 uit de lucht gaan trekken.
Negatieve emissies
Deze negatieve emissies zijn omstreden. Het is onduidelijk of ze op voldoende grote schaal kunnen worden toegepast zonder
grote milieuschade
te veroorzaken. De
klimaatmodellen
die aangeven dat ze noodzakelijk zijn, bedoelen daarmee uitdrukkelijk dat we eerst de emissies met topsnelheid terug moeten brengen en daarna waarschijnlijk alsnog tot negatieve emissies moeten overgaan. Helaas lijkt deze boodschap bij veel politici niet aan te komen. Zo verklaarde EU-commissaris Canete
onlangs
dat de magere EU doelstelling van 40% CO2-reductie in 2030 in ieder geval de komende jaren nog niet wordt aangescherpt. Hierover stak een
storm van protest
op. Deze heeft eind 2016
niet geleid
tot een substantiele aanscherping van de doelstelling.
De consequenties worden niet onder ogen gezien
Politici lijken zich niet te realiseren dat anderhalve graad betekent dat het roer onmiddellijk om moet. Zoals klimaatactivist Bill McKibben het
uitdrukte
: 2 graden betekent dat je de marathon als topatleet moet lopen, 1,5 graad dat je een nieuw record moet vestigen! Er kan sowieso geen sprake meer zijn van nieuwe exploraties van fossiele brandstoffen. Zoals in het vorige hoofdstuk al werd besproken, bij 2 graden moet het grootste deel van de bestaande reserves al in de grond blijven. Bij anderhalve graad gaat ons carbon budget nog eens
door de helft
.
Niettemin gaf Nieuw-Zeeland een week na de akkoorden van Parijs toestemming voor nieuwe gas- en olieboringen. In de Verenigde Staten werd onlangs het verbod op export van olie
opgeheven
. En er staan nog steeds nieuwe kolencentrales
in de planning
. In India bijvoorbeeld meer dan 450, ondanks alle plannen om het aandeel zonne-energie fors uit te breiden. Het lijkt erop alsof regeringen wel plannen maken om de consumptie van fossiele brandstoffen terug te dringen, maar tegelijkertijd de productie zoveel mogelijk proberen op te voeren!
De grote vraag is dan natuurlijk: hoe komt dit? Waarom kost het regeringen moeite de toezeggingen te doen waarvan ze zelf toegeven dat deze noodzakelijk zijn? Die bekende prijsdaling van de zonnepanelen , en alle verdere voorspellingen over de onvermijdelijke doorbraak van alternatieve energie maken kennelijk te weinig indruk. Als de bereidheid er nu niet is, waarom zou die er over een paar jaar wel zijn? Zeker nu het vooruitzicht van bindende reductiedoelstellingen achter de horizon verdwenen is.
Tragedy of the commons
De logica waarom we een bindend akkoord nodig hebben is simpel en overtuigend. Hoewel de meeste regeringen ergens wel zullen menen dat klimaatverandering aangepakt moet worden, zijn de meesten niet bereid eenzijdig offers te brengen, zo lang er geen garantie is dat anderen dat ook doen. Eenzijdige maatregelen hebben alleen maar tot gevolg dat andere landen meer ruimte krijgen om te vervuilen, zo is de redenering. Op die manier verzwakken we alleen maar onze eigen positie, terwijl het klimaatprobleem niet wordt opgelost.
Zo’n situatie wordt een sociaal dilemma genoemd – of ook wel ‘tragedy of the commons’. Dit treedt op wanneer een handelswijze die op de lange termijn voor iedereen schadelijk is, tegelijkertijd iedereen op korte termijn voordeel oplevert. De oplossing bestaat uit een ‘gelijk oversteken’ overeenkomst, waarbij de kosten van de oplossing eerlijk verdeeld worden. Waarbij het natuurlijk buitengewoon lastig is overeenstemming te bereiken over de verdeling van de 'kosten'. Zoals we de afgelopen 25 jaar gezien hebben.
Is een akkoord met vrijwillige toezeggingen toch slimmer?
Waarom is er niet meer kritiek op het feit dat men het idee van een bindende overeenkomst heeft laten vallen? Voor een groot deel omdat er toch niet meer verwacht werd dat dit mogelijk zou zijn. De afgelopen 25 jaar zijn er slechte ervaringen opgedaan met bindende toezeggingen. Het is moeilijk naleving af te dwingen. Toen Canada niet aan de verplichtingen van het Kyoto protocol kon voldoen, zegde men het simpelweg op .
Al in 2010 werd in Cancun besloten het streven naar bindende afspraken te vervangen door een systeem van vrijwillige toezeggingen van onderop. Vooral de Verenigde Staten hebben hier sterk voor gelobbyd. Voor een deel omdat de regering Obama ervan uitging dat ze een bindend akkoord toch niet door het Republikeinse Congres konden loodsen. Een verdrag met bindende doelstellingen moet namelijk door alle parlementen geratificeerd worden. Dat is niet het geval met de huidige afspraken: het is voldoende als de regeringen ermee instemmen.
De voorstanders van vrijwillige toezeggingen hebben verschillende argumenten om dit voor te stellen als de slimste benadering. Voor de eerste keer wordt landen gevraagd van tevoren al toezeggingen te doen. Dit voorkomt in ieder geval dat er helemaal geen toezeggingen komen bij het mislukken van de conferentie.
Daarnaast gaat het er vooral om een suggestie van voortdurende vooruitgang te creëren. Zowel door het uitgangspunt dat het beleid iedere vijf jaar moet worden aangescherpt, als ook door het feit dat het klimaatbeleid van ieder land volledig transparant wordt. Hopelijk vergroot dit geleidelijk het vertrouwen van zowel investeerders als van regeringen dat het 'veilig' is om meer in alternatieve energie te investeren.
Kortom, de suggestie die van het akkoord uitgaat is belangrijker dan de substantie. Wanneer men beweert dat het akkoord een PR stunt is dan klopt dit – het is een PR stunt die willens en wetens wordt gecreëerd in de hoop dat juist hierdoor de klimaatdoelstellingen gehaald gaan worden! De oplossing van het klimaatprobleem wordt zo een kwestie van marketing. Iedereen moet ervan worden overtuigd dat de transitie in zijn eigen belang is, waardoor pijnlijke keuzes uit de weg kunnen worden gegaan!
Geen CO2 belasting
Dit hele verhaal is gebaseerd op de veronderstelling dat het sociale dilemma alleen nog maar een kwestie is van perceptie. Overstappen op duurzaam is ook in ons korte termijn eigenbelang . Alleen weten we dat nog niet. Het zou geen kwaad kunnen deze perceptie een handje te helpen met een CO2 belasting. Volgens veel economen de meest effectieve klimaatmaatregel die er bestaat. Invoering op nationaal niveau stuit vaak op weerstand van het bedrijfsleven , die een oneigenlijk concurrentievoordeel voor buitenlandse producenten vrezen. Het zou dus mooi zijn als dit met een internationaal akkoord kan worden geregeld.
Helaas is er in Parijs geen afspraak over een CO2 belasting gemaakt. De mogelijkheid dat men het hier over eens zou kunnen worden werd al snel opgegeven . Als het al gelukt was, dan zou het vermoedelijk nooit door het Amerikaanse Congres zijn gekomen. De hoop op een bilaterale overeenkomst tussen een paar grote blokken als de EU, China en India is nog niet opgegeven.
Climate Justice
Een ander heikel punt is de financiële steun aan ontwikkelingslanden. Al meer dan 25 jaar is dit één van de belangrijkste redenen voor het mislukken van de klimaatconferenties. Miljarden mensen in Azië, Afrika en Latijns-Amerika zijn nauwelijks verantwoordelijk voor de emissies, terwijl ze daar wel als eerste de catastrofale gevolgen van zullen ondervinden. Van alle emissies tot nu toe komt 50% uit de VS en de EU, slechts 10% uit China. Om die reden eisen ontwikkelingslanden financiële ondersteuning voor hun transitie. Van de 1000 miljard dollar per jaar die de energie-transitie vanaf 2020 gaat kosten zal 670 miljard moeten worden uitgegeven in ontwikkelingslanden.
Daar komt nog 150 miljard per jaar bij aan adaptatiemaatregelen, volgens de huidige inzichten nodig om de ergste gevolgen van klimaatverandering te compenseren. Voor de eerste keer wordt er in het klimaatakkoord gesproken over klimaatschade en compensatie . Tegelijkertijd is vastgelegd dat de erkenning dat ontwikkelde landen schade hebben veroorzaakt nooit mag leiden tot juridische aansprakelijkheid.
In het verdrag is een bepaling opgenomen dat er vanaf 2020 100 miljard per jaar beschikbaar zal worden gesteld - veel te weinig volgens de ontwikkelingslanden. Dit gedeelte van het verdrag is niet juridisch bindend en het grootste gedeelte van dit geld is nog niet toegezegd. Er wordt in de tekst gesproken over het ‘mobiliseren’ van 100 miljard dollar – het zou in principe dus ook kunnen gaan om leningen. Een extra strop om de hals voor landen die het probleem niet hebben veroorzaakt!
Om deze reden gaan veel ontwikkelingslanden door met het bouwen van kolencentrales. Ondanks het enorme potentieel van zonne-energie is dit nog steeds de goedkoopste optie. Juist in ontwikkelingslanden wordt een enorme groei van het energieverbruik verwacht – in India bijvoorbeeld een verdubbeling tot het jaar 2030. Sommigen menen dat de toekomst van de planeet ervan afhangt waar ontwikkelingslanden voor gaan kiezen - zonne-energie of kolen.
Er zijn nog veel meer gebreken aan het akkoord te noemen. Zo wordt er met geen woord gesproken over de uitstoot van de landbouw, het vliegverkeer en de scheepvaart. Op dit moment wordt de uitstoot van scheepvaart en vliegverkeer niet meegerekend met de uitstoot van enig land. Recent is er voor de luchtvaart een waterig akkoord gesloten. De sector gaat niet haar eigen emissies terugbrengen, maar na 2020 wel 2% van haar inkomsten aan klimaatcompensatie uitgeven. De internationale luchtvaart groeit explosief. Daar zal dit akkoord geen verandering in brengen.
Een goede eerste stap of een teleurstelling?
Ondanks alle tekortkomingen is het mogelijk het klimaatakkoord te verdedigen met het argument dat dit nu eenmaal het beste is wat er in zat. Er zijn nog steeds politieke krachten die helemaal geen akkoord willen; Rusland, de Golfstaten, Polen en nu ook de Verenigde Staten. Het is sowieso bijzonder dat 195 landen in de wereld het ergens over eens worden. Dit is een teken dat er ook binnen de de heersende elites voldoende mensen zijn die de urgentie van klimaatverandering inzien.
Het akkoord is een steun in de rug van iedereen die zich inzet voor de energie-transitie. Er zal ook wel wat nieuw regeringsbeleid volgen. Na het akkoord zijn de aandelen van fossiele bedrijven in waarde gedaald. Vanuit het gezichtspunt van de fossiele industrie is het akkoord wel degelijk een gevaar .
De boodschap van Parijs is dat we er met zijn allen voor moeten gaan de effecten van het akkoord te versterken. Het helpt om de positieve kanten te zien als een aanmoediging en de gebreken als een aansporing . Voor veel mensen is het laatste makkelijker dan het eerste. Omdat het thema klimaat zo snel een gevoel van machteloosheid oproept, kiezen veel milieu-organisaties ervoor het akkoord in ieder geval gedeeltelijk te beschrijven als een goede eerste stap.
Toch zou het volgens mij niet kloppen om te verhullen dat het akkoord een teleurstelling is. Zeker met het oog op de slachtoffers die gaan vallen! Als we dat niet doen, dan gaan we een absurditeit normaal vinden! De wereldgemeenschap heeft na 25 jaar onderhandelingen nog steeds niet het punt bereikt dat we er gewoon voor gaan om het ergste te voorkomen. We hebben geaccepteerd, we verbazen ons er niet over dat de wereld zo sterk door geld, egoïsme en kortzichtigheid wordt beheerst dat het 'politiek onhaalbaar' is om voor toekomstige generaties een leefbare wereld achter te laten. Daarom worden we euforisch van een kwart ei in plaats van een lege dop. Optimisme met een vreemde bijsmaak.....
Eén reden voor dit optimisme is nog niet voldoende aan de orde gesteld: de snelle technologische ontwikkeling en prijsdaling van alternatieve energie. Dit verklaart misschien waarom men denkt er te kunnen komen zonder bindende reductiedoelstelling en CO2 belasting. Misschien is een zwak klimaatakkoord het kleine zetje dat nog nodig is om alternatieve energie definitief door de laten breken.
Deze houding heeft wel iets weg van bij een felle uitslaande brand nalaten de brandweer te alarmeren, omdat het weerbericht al heeft voorspeld dat het gaat regenen, en er iemand al tien volle emmers water heeft neergezet. Toch valt het niet te ontkennen dat er inderdaad positieve ontwikkelingen zijn. In het volgende artikel gaan we die nader bekijken.
Links:
De volledige tekst van het klimaatakkoord
Een overzicht van alle toezeggingen (INDC’s) die door de deelnemende landen aan de klimaatconferentie zijn gedaan