1. Klimaatverandering: hoe erg is het?
De laatste jaren verschijnen steeds meer berichten over extreme weersomstandigheden: droogtes , overstromingen, orkanen, bosbranden... Statistisch is aangetoond dat deze met steeds grotere frequentie optreden. In veel delen van de wereld ervaren mensen de verschrikkelijke gevolgen van klimaatverandering in hun dagelijks leven.
97% van de klimaatwetenschappers is overtuigd dat klimaatverandering door de mens wordt veroorzaakt. In Bangladesh zijn er nu al mensen die huis en haard hebben moeten verlaten vanwege de zeespiegelstijging. Een hittegolf in Rusland heeft in 2010 55.000 slachtoffers geëist. Overal ter wereld vinden abnormale droogtes plaats. Niet alleen in Californië , ook in veel landen in Latijns-Amerika , Afrika en het Middellandse Zeegebied .
In dit artikel ligt de nadruk op de essentiele informatie die nodig is om te beseffen dat klimaatverandering echt ongelofelijk urgent is. Geen verhalen over rampen, maar een aantal redelijk droge en toch schokkende feiten. Het is verbijsterend dat deze feiten geaccepteerde klimaatwetenschap vormen, deel uitmaken van de klimaatrapporten van het IPCC, maar dat regeringen er toch geen adequaat beleid op vormen.
De urgentie in een notendop
1: Een ramp in slow motion :
Het effect van CO2 uitstoot op de wereldwijde temperatuur heeft een vertraging van 30-35 jaar. De opwarming die we nu meemaken is (ietwat versimpeld geformuleerd) het gevolg van onze uitstoot tot en met de jaren 80. Sinds de 18e eeuw is de gemiddelde temperatuur op aarde met 0,85 graad celcius gestegen (los van de piek van de afgelopen 2 jaar, waarover hieronder meer). Volgens klimaatonderzoeker James Hansen is 0,6 graad extra opwarming onvermijdelijk. Zelfs als we onmiddellijk zouden stoppen met de uitstoot van broeikasgassen.
Volgens andere onderzoekers kan een gedeelte van die extra opwarming kan achterwege blijven, omdat de oceanen nog een tijdje meer CO2 zullen blijven opnemen dan afgeven. Daarom zou de opwarming per saldo ‘slechts’ 10 jaar doorgaan wanneer we nu volledig stoppen met de uitstoot.
Het vermogen van de oceanen om CO2 op te nemen neemt overigens wel langzaam af. Dit komt doordat de oceanen langzaam verzuren als gevolg van de verhoogde CO2-concentraties. Dit is een tweede effect van onze CO2 emissies, los van de temperatuurstijging. Het kan een zeer negatieve effecten hebben op ecosystemen in de oceaan. Een van deze effecten is het afsterven van koraalriffen, die nu al is begonnen .
2: CO2 blijft hangen
In ieder geval verdwijnt het maar heel langzaam uit de atmosfeer. Zelfs wanneer we nu volledig ophouden met de uitstoot, leidt dit niet tot afkoeling. In plaats daarvan stabiliseert de temperatuur (na nog minstens 10 jaar te zijn gestegen). Volgens één studie duurt het maar liefst 12.000 jaar voor de temperatuur weer met 1 graad is gedaald. Daarom is er een maximale absolute hoeveelheid CO2 die we nog mogen uitstoten: ons carbon budget .
Volgens een studie moet 80% van de bewezen voorraden kolen, 49% van het aardgas en 33% van de olie in de grond blijven wanneer we de opwarming tot 2 graden willen beperken (in het klimaatakkoord van Parijs is zelfs afgesproken de opwarming tot 1,5 graad te beperken, zie volgende hoofdstuk).
3: De uitstoot moet heel snel terug
De ‘2 graden doelstelling’ is begin jaren 90 door een groep wetenschappers geïntroduceerd als de uiterste grens waarbinnen klimaatverandering nog ‘veilig’ zou zijn. Sindsdien is deze grens meer dan twee decennia uitgangspunt geweest van de internationale klimaatonderhandelingen. Desondanks duurde het nog tot 2010 voor de wereldgemeenschap eindelijk besloot ernaar te streven de opwarming tot 2 graden te beperken. Overigens zonder nadere details over hoe dit te bereiken. De tweegradendoelstelling wordt vaak gekoppeld aan een bepaald maximum aan CO2 deeltjes in de atmosfeer (450 ppm, ofwel parts per million) en aan een bepaalde reductiedoelstelling: de wereld moet zijn CO2 uitstoot in 2050 verminderen met 50%. Omdat met ervan uit gaat dat dit voor ontwikkelingslanden niet haalbaar is, moet de uitstoot in ontwikkelde landen zelfs met 80-95% verminderen.
4: Zelfs als we de officiële reductiescenario’s halen, zitten we niet veilig...
Nu zou je denken, wanneer we dit scenario volgen en de hoeveelheid CO2 beperken tot 450 ppm, dan beperken we de opwarming dus tot twee graden. Dit is helaas te simpel gedacht. Een 'tweegradenscenario' biedt volgens het IPCC slechts 50% kans om beneden de 2 graden te blijven. Een CO2 gehalte dat theoretisch correspondeert met 1 graden temperatuurstijging levert nog 20% kans op meer dan 2 graden op. Dit vindt men kennelijk nog veilig genoeg!
5: En we zitten niet op koers om die te halen...
Het volgende zal nu bij weinig mensen verbazing wekken: de wereld ligt niet op koers om deze 'veilige' 2 graden doelstelling te halen. Sterker nog: sinds 1990 is de wereldwijde uitstoot met 57% gestegen ! Vooral in ontwikkelingslanden. In Europa en de VS is de uitstoot ongeveer gelijk gebleven. Onze consumptie van producten die in ontwikkelingslanden zijn gefabriceerd is hierin niet meegerekend . De uitstoot die hierin verwerkt is zou eigenlijk bij de onze moeten worden opgeteld!
Pas de laatste 2 jaar is de stijging van de uitstoot tot staan gebracht – voor een groot deel dankzij China. Maar dankzij de recente bosbranden in Indonesië en het Amazonegebied stijgt het CO2 gehalte in de atmosfeer zelfs nog harder!
6: Klimaatverandering kan zichzelf gaan versterken.
Wanneer de wereldwijde temperatuur stijgt als gevolg van onze emissies, dan kan dit leiden tot het vrijkomen van nog meer broeikasgassen. Wanneer bijvoorbeeld de permafrost (permanent bevroren ondergrond) in Siberie smelt, dan komen broeikasgassen in de atmosfeer die miljoenen jaren in de bodem hebben gezeten. Dit worden ' positieve feedbacks’ genoemd. Klimaatverandering kan zichzelf dus gaan versterken (gelukkig gaat dit volgens de meeste wetenschappers niet oneindig lang door – anders zouden we hier een klimaat als op Venus krijgen).
Twee graden wordt vaak gezien als een omslagpunt – als we daarboven komen, dan is de kans groot dat de opwarming zich voortzet tot 4 of zelfs 6 graden. Dat is absoluut catastrofaal. Vaak wordt er gezegd dat de ( op zich al rampzalige ) gevolgen van 2 graden nog wel gecompenseerd kunnen worden - 4 of 6 graden creëert een nieuwe wereld die we ons zelfs niet voor kunnen stellen.
Er is geen enkele zekerheid dat de positieve feedbacks zich niet al beneden de 2 graden voor kunnen doen. Uit onderzoek naar klimaatverandering in het verleden blijkt dat een aanvankelijk gelijdelijke temperatuurstijging plotseling kan versnellen. Op een bepaald moment wordt een ‘tipping point’ bereikt – de spreekwoordelijke ‘druppel die de emmer doet overlopen’. Dit veroorzaakt dan een plotselinge omslag in het klimaatsysteem. De gedachte dat 2 graden 'veilig' zou zijn geeft de jarenlange, inmiddels verouderde politieke consensus weer. Niet de wetenschappelijke consensus .
Verontrustende berichten uit het Arctische gebied
Terwijl deze feiten slechts druppelsgewijs doordringen tot het bewustzijn van politici, beleidsmakers en het grote publiek, komen er steeds meer aanwijzingen dat klimaatverandering sneller gaat dan verwacht. Vooral in het Arctische gebied is de temperatuurstijging schrikbarend. Het was bekend dat er in de poolgebieden meer opwarming zou gaan plaatsvinden dan rond de evenaar. De snelheid waarmee de opwarming nu gaat (met name in het noordelijk poolgebied) valt evenwel buiten alle modellen. Dit is buitengewoon griezelig. Het kan betekenen dat de ‘positieve feedbacks’ al zijn begonnen. Het verzwakt de hoop dat ‘negatieve feedbacks' ( 1 ,2, 3 , 4 ) de opwarming in de hand zullen houden. Een korte opsomming van de gevolgen:
- Het ijs van de Noordelijke IJszee verdwijnt razendsnel. Tot voor kort verwachtte men dat deze in 2070 's zomers geheel ijsvrij zou kunnen zijn.
Volgens één recente studie zou dit ergens tussen 2032 en 2058 al het geval kunnen zijn.
Hierdoor wordt het zogenaamde ‘albedo-effect' verminderd. Witte delen van het aardoppervlak weerkaatsen meer zonlicht dan donkere oppervlaktes. Dit heeft een afkoelend effect. Als het ijs verdwijnt, stijgt de temperatuur.- Zoals gezegd kunnen door het smelten van de permafrost in het noorden van Siberië, Canada en Alaska extra broeikasgassen vrijkomen. Niet alleen CO2 maar ook methaan. Methaan is een sterker broeikasgas dan CO2, zij het dat het minder lang in de lucht blijft hangen ( gemiddeld 12 jaar ). Ook vanaf de bodem van de Noordelijke IJszee kan methaan en CO2 vrijkomen wanneer het zeewater opwarmt. Volgens recente metingen is het methaangehalte in de lucht boven de poolgebieden hoger dan gebruikelijk.
- De ijskap van Groenland smelt sneller dan verwacht. Een verklaring die hiervoor wordt gegeven is dat het smeltende ijswater diepliggend warm water omhoog haalt in de omliggende oceanen. Dit doet het ijs nog sneller smelten. Volgens klimaatwetenschapper Hansen zou het kunnen leiden tot 3 meter zeespiegelstijging in 2100. Aanmerkelijk meer dan de 1 meter waar het IPCC vanuit gaat. Dit standpunt is nog omstreden. Volledig smelten van de Groenlandse IJskap leidt in enkele eeuwen tot 7 meter zeespiegelstijging. Ook de IJskap van West-Antarctica blijkt instabieler dan verwacht. Als al het ijs op aarde smelt dan stijgt de zeespeigel met maar liefst 70 meter!
- Het smeltende water van Groenland vertraagt ook de Golfstroom . Deze bekende zeestroom brengt warm water vanuit het Caribische gebied naar West-Europa. Hierdoor ligt de gemiddelde temperatuur in Europa hoger dan gebruikelijk op zo’n hoge breedtegraad. Vertraging kan in Europa leiden tot koudere winters, terwijl de rest van de wereld opwarmt. Als de Golfstroom volledig tot staan komt, kan dit leiden tot een Siberisch klimaat. De kans hierop wordt door de meeste klimaatwetenschappers vooralsnog niet groot geacht. Aan de andere kant blijkt de Golfstroom meer te vertragen dan voorheen in de modellen werd voorspeld.
Zoals gezegd, het lijkt er dus veel op dat de positieve feedback mechanismen al zijn begonnen. De recordtemperaturen van de afgelopen twee jaar wijzen sterk in die richting. Vooral in de eerste maanden van 2016 heeft zich een ongekende piek in de wereldwijde temperatuur voorgedaan. In februari was het wereldwijd 0,5 graad warmer dan het gemiddelde van het afgelopen decennium, en 1,35 graad warmer dan het gemiddelde voor de industriële revolutie! Deze piek kan voor een deel, maar niet volledig, worden verklaard door El Nino, een natuurverschijnsel dat zich eens in de 15-20 jaar voordoet.
De versnelde opwarming van het Arctische gebied was al begonnen voor de publicatie van de laatste tussenrapportage van het IPCC in 2013. Toch werd deze ontwikkeling niet in de rapportage opgenomen . Dit heeft te maken met de langzame, bureaucratische manier waarop het IPCC werkt. Pas in 2018 verschijnt een nieuw rapport. Hoogstwaarschijnlijk zal daarin geconcludeerd worden dat de situatie nog veel erger is dan we al dachten. Er verschijnen steeds meer studies die deze conclusie trekken. Wanneer klimaatverandering doorzet, dan kunnen zich nog meer positieve feedback mechanismen voordoen, zoals het uitdrogen van het Amazonegebied .
Zijn we al te laat?
Op basis van dit alles kun je niet meer zeggen dat het vijf voor twaalf is. We weten niet meer of het vijf voor twaalf is of al vijf over twaalf .
De recente piek in de temperaturen valt buiten de gangbare klimaatmodellen. Sommige klimaatwetenschappers hebben hiervoor een verklaring. De zogenaamde ‘klimaatgevoeligheid’ zou sterker zijn dan tot nu toe werd aangenomen. Met deze term wordt bedoeld de theoretische gemiddelde temperatuurstijging wanneer het CO2 gehalte in de atmosfeer verdubbelt (los van secundaire effecten zoals de positieve feedbacks). De meeste klimaatwetenschappers gaan nu nog uit van 3 graden bij een CO2 gehalte van 550 ppm (momenteel zitten we op ruim 400 ppm).Als de klimaatgevoeligheid hoger is, dan kan dit betekenen dat de recente piek in de wereldwijde temperatuur geen uitschieter is, maar een correctie. Het maakt de feitelijke situatie zichtbaar.
Bekend is dat de opwarming van de atmosfeer niet gelijkmatig gaat. Dit is het gevolg van een complexe wisselwerking met de opwarming van de oceanen. Soms nemen de oceanen meer warmte uit de atmosfeer op dan ze afgeven. Soms is dat omgekeerd. Tussen 1998 en 2013 ging de opwarming van de atmosfeer wat langzamer dan daarvoor. Voor klimaatsceptici reden om te roepen dat er vanaf 1998 geen opwarming heeft plaatsgevonden. Als je echter de opwarming van de oceanen optelt bij de opwarming van de atmosfeer, dan blijkt dat klimaatverandering gestaag is doorgegaan.
Zelfs als we al ‘te laat’ zouden zijn om catastrofale opwarming te voorkomen, dan moeten we nog steeds proberen een ergere catastrofe voorkomen. Zo snel mogelijk onze emissies terugbrengen. In de hoop dat er in de tweede helft van deze eeuw ‘negatieve emissies’ bereikt kunnen worden – CO2 uit de lucht kan worden gehaald. Op dit moment is onduidelijk of dit op voldoende grote schaal mogelijk zal zijn. En zo ja, of er dan iemand bereid zal zijn ervoor te betalen...
Het is duidelijk dat klimaatverandering niet zomaar één probleem is op het lijstje problemen waar we mee te maken hebben. Zelfs zonder wisselwerking met andere problemen kan het een ongekende catastrofe veroorzaken binnen enkele decennia. Op korte termijn verergert het veel andere problemen: armoede, ongelijkheid en honger, vluchtelingen en conflicten. De droogte in Syrie tussen 2006 en 2010 is eerder al genoemd. Een snelle aanpak van klimaatverandering heeft nu de allerhoogste prioriteit.
Er gebeurt niets wat daar zelfs maar in de buurt komt. Hoewel de feiten niet meer ontkend kunnen worden. Dit laatste is wel gebleken tijdens de klimaatzaak , de bekende rechtszaak van Urgenda tegen de Nederlandse Staat ( deze werd verplicht de emissies in 2020 terug te brengen met 25%). De punten 1 t/m 6 in het begin van dit artikel stonden allemaal beschreven in de aanklacht van Urgenda. Zij werden door de Staat niet tegengesproken ! Het enige excuus dat men aanvoerde is dat men zit te wachten op een internationaal akkoord. Wat heeft het voor zin eenzijdige maatregelen te nemen als die het enige effect is dat andere landen meer ruimte krijgen hun emissies op te voeren?
Nu zal bij de lezer de vraag op de lippen branden: we hebben toch een klimaatakkoord? Nu kan onze regering er toch helemaal voor gaan om enthousiast de emissies terug te brengen, in plaats van het minimum uit te voeren wat de rechter heeft opgelegd? En dan ook nog tegen het vonnis in beroep te gaan?
Hoogste tijd dus om eens te kijken wat er in het klimaatakkoord staat. Kunnen we rustig gaan slapen?
Klik hier om door te gaan met het vervolg van het hoofdartikel
Essentiële informatie:
Voor een goed overzicht over de belangrijkste aspecten over klimaatverandering kan ik de website van Urgenda van harte aanbevelen. Hierin wordt op voor leken begrijpelijke, maar toch systematische wijze ingegaan op een aantal van de belangrijkste vragen. Zoals: wat is klimaatverandering? Hoe weten we zeker dat klimaatverandering plaatsvindt? Hoe weten we zeker dat de mens klimaatverandering veroorzaakt? Wat zijn momenteel de gevolgen van klimaatverandering? Wat gebeurt er als de aarde 4 graden opwarmt?
Voor in-depth informatie over de nieuwste stand van de klimaatwetenschap: http://www.bitsofscience.org/
De individuele effecten van klimaatverandering (zoals droogte, overstromingen, zeespiegelsijging enz.) worden meer in detail behandeld op climate-change-guide.com
Skepticalscience.com is een groots opgezette poging om alle argumenten van klimaat-ontkenners te weerleggen (‘getting skeptical about global warming skepticism’)
De Wereldbank heeft dit rapport gepubliceerd over de gevolgen van extreme opwarming van 4 graden.